Gần đây, các vụ việc bạo lực học đường với hậu quả nghiêm trọng đã dấy lên mối quan tâm lớn trong xã hội về trách nhiệm pháp lý đối với người chưa thành niên phạm tội. Đặc biệt, sự ra đời của Luật Tư pháp người chưa thành niên (có hiệu lực từ 01/7/2025) mang đến những thay đổi quan trọng trong việc xác định mức độ xử lý.

1. Trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên

Theo đó, mức độ chịu TNHS được phân định một cách nghiêm ngặt, căn cứ chuẩn xác vào ngày tháng năm sinh cụ thể của người phạm tội tại thời điểm xảy ra hành vi, vì sự chênh lệch một ngày có thể làm thay đổi hoàn toàn mức độ xử lý. Đối với Tội Giết người, dù là tội phạm đặc biệt nghiêm trọng có khung hình phạt Chung thân hoặc Tử hình đối với người trưởng thành, Luật mới đã thiết lập giới hạn tuyệt đối về hình phạt tù có thời hạn, thể hiện rõ nguyên tắc cá biệt hóa hình phạt theo lứa tuổi. Cụ thể, người phạm tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi – nhóm đã có sự phát triển nhận thức đáng kể – sẽ chịu mức hình phạt tối đa không quá 18 năm tù (Điểm a khoản 4 Điều 119). Giới hạn này vừa thể hiện sự trừng phạt tương xứng với hành vi gây án, vừa đảm bảo một cơ hội cuối cùng cho họ được cải tạo và quay lại cộng đồng. Đáng chú ý hơn, nhóm tuổi từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi, do khả năng điều khiển hành vi và nhận thức pháp luật còn nhiều hạn chế, chỉ phải chịu mức hình phạt tối đa không quá 12 năm tù (Điểm a khoản 2 Điều 119). Sự khác biệt rõ ràng này không chỉ là một quy định về con số, mà là minh chứng cho triết lý ưu tiên giáo dục và phục hồi hơn là trừng trị tuyệt đối. Luật pháp khẳng định rằng ngay cả khi phạm tội tày đình, người chưa thành niên vẫn là đối tượng cần được bảo vệ và hướng thiện, không bị tước bỏ hoàn toàn tương lai. Đây chính là điểm cốt lõi và nhân văn nhất trong hệ thống tư pháp dành cho người chưa thành niên.

Hiện trường nơi nam sinh lớp 12 bị bạn cùng trường đâm tử vong ngày 17/10/2025. Ảnh cắt từ clip

2. Ranh giới giữa phòng vệ chính đáng và phòng vệ vượt quá giới hạn

Trong bối cảnh xung đột học đường, vấn đề phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng (Điều 22 Bộ luật Hình sự) là một ranh giới pháp lý cực kỳ quan trọng. Theo quy định, phòng vệ được coi là chính đáng khi đó là hành vi chống trả mức độ “cần thiết” (tính chất mối quan hệ xã hội bị xâm hại, tinh chất của hành vi tấn công, phương pháp tấn công, công cụ phương tiện được sử dụng, cường độ tấn công, số lượng người tham gia tấn công, thời gina, không gian, nhân thân người phạm tội, thái độ của người phòng vệ..). Còn phòng vệ được coi là vượt quá giới hạn khi hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết và không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi xâm hại. Ví dụ: một học sinh bị đánh bằng tay không (mức độ nguy hiểm thấp) nhưng lại dùng dao đâm vào vùng trọng yếu gây tử vong (mức độ chống trả quá lớn) sẽ bị coi là vượt quá giới hạn. Cơ quan điều tra phải đánh giá dựa trên các yếu tố định lượng (hung khí, vị trí tấn công) và định tính (tâm lý hoảng loạn, kích động) để xác định mức độ cần thiết của hành vi chống trả. Tuy nhiên, Khi hành vi được xác định là vượt quá giới hạn, nó sẽ không được loại trừ TNHS như phòng vệ chính đáng, nhưng lại mang lại những hậu quả pháp lý nhẹ hơn đáng kể. Cụ thể: Chuyển đổi tội danh. Đây là điểm mấu chốt. Hành vi gây ra hậu quả (chết người) có thể được chuyển từ Tội Giết người (Điều 123 BLHS, khung hình phạt rất nặng) sang Tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng (Điều 126 BLHS, có khung hình phạt nhẹ hơn rất nhiều). Sự thay đổi này thể hiện sự công nhận của pháp luật rằng người phạm tội vẫn bị xâm hại trước đó và có yếu tố tâm lý bị kích động. Hay trở thành tình tiết giảm nhẹ. Ngay cả trong trường hợp bị truy cứu trách nhiệm theo Tội Giết người thông thường, việc phạm tội trong tình trạng vượt quá giới hạn vẫn được coi là tình tiết giảm nhẹ hình phạt quan trọng (Khoản 1 Điều 51 BLHS), cho phép Tòa án xem xét giảm nhẹ hình phạt dưới mức tối thiểu của khung hình phạt được áp dụng. Tóm lại, ranh giới giữa phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn trong xung đột học đường là một thách thức lớn. Nó đòi hỏi Cơ quan điều tra và Tòa án phải áp dụng luật một cách linh hoạt và nhân đạo, không chỉ dựa vào hậu quả mà còn phải xem xét cẩn thận nguyên nhân, hoàn cảnh, và yếu tố tâm lý của người chưa thành niên tại thời điểm hành vi phạm tội xảy ra.

3. Bài học tư pháp

Sau khi đã phân tích chi tiết về các giới hạn trách nhiệm hình sự và ranh giới pháp lý của hành vi phạm tội, cần khẳng định rằng mục tiêu cao nhất mà hệ thống tư pháp hình sự hướng tới đối với người chưa thành niên không nằm ở sự trừng phạt tuyệt đối mà là ở giáo dục, giúp đỡ, và hướng thiện. Triết lý này đòi hỏi một sự thay đổi chiến lược trong cả khâu áp dụng pháp luật và phòng ngừa xã hội. Pháp luật không chỉ đơn thuần là công cụ trừng phạt mà phải là hệ thống chuẩn mực để kiến tạo một xã hội an toàn, nhân văn, đặc biệt đối với thế hệ trẻ. Cụ thể:

Một là, chiến lược ưu tiên các biện pháp xử lý không giam giữ. Để hiện thực hóa triết lý giáo dục, việc ưu tiên tối đa các biện pháp xử lý không giam giữ là một giải pháp then chốt. Thay vì hình phạt tù, các biện pháp như cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ hoặc giáo dục tại cộng đồng giúp người phạm tội tránh xa môi trường giam giữ tiềm ẩn nguy cơ tái phạm cao. Điều này không chỉ hạn chế sự lây lan của các hành vi tiêu cực mà còn tạo điều kiện để người phạm tội duy trì mối quan hệ với gia đình và cộng đồng, giữ được cơ hội học tập và lao động, từ đó tăng khả năng phục hồi và tái hòa nhập thành công. Đây là sự đầu tư vào tương lai của công dân, thay vì chỉ đơn thuần là sự loại trừ.

Hai là, củng cố vai trò cốt lõi của nhà trường và gia đình. Pháp luật cần là bệ đỡ vững chắc để củng cố vai trò của gia đình và nhà trường – hai thiết chế xã hội quan trọng nhất trong việc hình thành nhân cách. Việc pháp luật hóa trách nhiệm của nhà trường trong việc thiết lập các hệ thống tư vấn tâm lý học đường chuyên nghiệp là vô cùng cấp thiết. Những hệ thống này phải hoạt động như một cơ chế can thiệp sớm (Early Intervention), giúp nhận diện và hóa giải mâu thuẫn ngay từ giai đoạn manh nha, trước khi chúng leo thang thành các hành vi bạo lực hoặc phạm tội nghiêm trọng. Sự phối hợp giữa gia đình và nhà trường trong việc giám sát, giáo dục và cung cấp kỹ năng giải quyết xung đột cho học sinh là biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất.

Ba là, nâng cao hiệu quả tuyên truyền pháp luật thực tế. Chiến lược phổ biến pháp luật cũng cần có sự chuyển đổi mạnh mẽ, từ việc truyền đạt các điều khoản khô khan sang việc cung cấp kiến thức pháp luật thực tế. Việc tuyên truyền phải tập trung vào việc phân tích các hậu quả pháp lý thực tế của hành vi bạo lực (từ phạt hành chính, bồi thường dân sự đến TNHS), giúp học sinh nhận thức rõ ràng ranh giới đỏ giữa hành vi được chấp nhận và hành vi vi phạm pháp luật. Khi các em nhận thức được trách nhiệm cá nhân và hậu quả trực tiếp, chức năng phòng ngừa chủ động của pháp luật mới được thực hiện hiệu quả.

Bạo lực học đường là một vấn đề phức tạp, đòi hỏi sự can thiệp đa chiều. Sự ra đời của Luật Tư pháp người chưa thành niên đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống tư pháp, đảm bảo tính nhân văn đối với thế hệ trẻ mà vẫn duy trì tính nghiêm minh đối với các hành vi đặc biệt nghiêm trọng. Tuy nhiên, để ngăn chặn triệt để các bi kịch, giải pháp không chỉ nằm ở bản án mà còn nằm ở sự đồng bộ của các chiến lược giáo dục, tâm lý và xã hội. Chỉ khi pháp luật được áp dụng với triết lý hướng thiện, đi kèm với sự tăng cường trách nhiệm và can thiệp kịp thời của gia đình và nhà trường, chúng ta mới có thể hy vọng xây dựng được một môi trường học đường thực sự an toàn, nhân văn và tạo điều kiện cho sự phát triển bền vững của thế hệ tương lai.

Công ty Luật TNHH Thinksmart

Hotline: 0911 796 555